فانوس جزیره

قیام حضرت موجبات آشوب و تلاطم در پایتخت جامعه اسلامی و تضعیف اسلام و امیدوار گردیدن دشمنان می شد. اعتراض در شرایط نامناسب , یک پارچگی جامعه را بر هم زده و زمینه برای استیلای دشمن خارجی و داخلی را فراهم می سازد. از این رو حضرت علی (ع ) می فرمودند: "من صبر کردم ولی همانند آن که تیغی در چشمانم و استخوانی در گلویم باشد"[1]

سکوت معنادار علی (ع ) پس از غصب خلافت و دست نبردن به شمشیر علل بسیاری دارد که به برخی از آنها اشاره می شود.

الف ) شرایط سیاسی و اجتماعی امت اسلام پس از رحلت پیامبر(ص ): وقتی رهبر یک حرکت عظیم تاریخی که بنیانهای جامعه آن روز را زیرو رو کرده و اندیشه و نظامی نوین برقرار نموده از میان مردم می رود بهترین شرایط برای حرکت ارتجاعی و ضد تکاملی فراهم می آید حال اگر در داخل امت و در بین سران آن نیز درگیری بوجود آید روشن است که امور آن جامعه و امت هیچ گاه به سامان نخواهد رسید و چه بسا نتایج همه حرکتهای قبلی نیز از دست برود. در صدر اسلام نیز دقیقا همین شرایط پیش آمد; دشمنان خارجی حرکت عظیم اسلام همانند روم و ایران آن زمان از یکسو, منافقان و عناصر ارتجاعی داخلی از سویی دیگر منتظر فراهم آمدن شرایطی بودند تا نهال نورسته اسلام را از بیخ برکنند. اگر فرضا علی (ع ) برای احقاق حق دست به شمشیر می برد مسلما جنگ دامنه داری درگیر می شد که پایان آن چیزی جز از بین رفتن زحمات پیامبر(ص ) نبود.

ب ) اقدام برای یک حرکت اجتماعی آن هم به صورت نظامی نیازمند شرایط مختلف و آمادگیهای مختلف است و به دلایل مختلفی این زمینه پس از ارتحال پیامبر(ص ) وجود نداشت.  علی (ع ) (بنابر نقل تاریخ ) بارها بزرگان اصحاب را برای ایجاد حرکتی بر علیه وقایع پیش آمده فراخواند ولی جز معدودی انگشت شمار به دعوت آن حضرت پاسخ ندادند. از سوی دیگر شرایط محیط و افکار عمومی نیز آمادگی قبول نبردی داخلی در بین اصحاب پیامبر(ص ) را نداشت زیرا همگان انتظار داشتند که اصحاب بزرگ پیامبر(ص ) پس از آن حضرت همانند او عمل نمایند و محور وحدت جامعه باشند نه اینکه به نزاع و درگیری در بین خود اقدام نمایند. خلاصه سخن آنکه علی (ع ) برای حفظ اساس اسلام و حراست از نهال نورسته آن از احقاق حق خلافت خویش خودداری نمود تا ریشه های اسلام در پرتو تعالیم پیامبر و قرآن و اهل بیت استحکام یابد. لذا علی (ع ) تا آن روزی که مردم به خانه آن حضرت هجوم آوردند و خواهان خلافت آن حضرت شدند از خلافت ظاهری برکنار ماند. نکته دیگری که شایان توجه است آنکه در امور داخلی امت اسلامی روا نیست که هر کس برای احقاق حق خود دست به شمشیر ببرد و مسلحانه و به زور در صدد احقاق حق خود باشد از روش علی (ع ) و دیگر ائمه چنین بر می آید که آنان برای احقاق حق خود در جامعه هرگز و ابتدا دست به شمشیر نبرده اند بلکه سعی آنها بر این بوده که با روشنگری و تبلیغ حقیقت زمینه را برای یک حرکت عمومی در جامعه فراهم نمایند. در برخی از روایات و اسناد تاریخی این مسائله تایید گردیده و سر آن حفظ وحدت و انسجام اجتماعی و جلوگیری از سوئ استفاده کسانی است که ورای اختلاف امام (ع ) و خلفا اهداف سیاسی شکننده دیگری را دنبال می کردند.

بسیارى سؤال مى کنند با این که «على»(علیه السلام) براى خلافت رسول خدا(صلى الله علیه وآله وسلم)از همه شایسته تر بود و افزون بر این پیامبر بارها بر جانشینى و خلافت او تأکید فرمود، چرا آن حضرت براى گرفتن این حقّ مسلّم خویش که در واقع حقّ امّت اسلامى بود بپانخاست و قدرت نمایى نکرد; بلکه سکوت فرمود و میدان به دست دیگران افتاد؟

پاسخ این سؤال به وضوح در عبارت کوتاه و پر معناى این خطبه آمده است; و در واقع چند دلیل براى عدم قیام خود ذکر فرموده است:

نخست این که کسانى که به او پیشنهاد قیام کرده اند مانند «ابوسفیان» به یقین حسن نیّت نداشته اند و یا ـ مانند عبّاس ـ تحت تأثیر کسانى بود که حسن نیّت نداشتند; و لذا امام آنان را در این خطبه، فتنه جو و برترى طلب خوانده است.

دیگر این که حضرت به خوبى مى دید که در مسیر خود تقریباً تنهاست و جز یارانى اندک کسى را ندارد; به همین دلیل در بعضى از خطبه هاى نهج البلاغه نیز امام با صراحت مى گوید: «تنها یاوران من اهل بیت من بودند و من نخواستم آنها را به خطر بیفکنم»!

از همه اینها گذشته، حکومت و زمامدارى مردم براى امام یک هدف نبود; چرا که او آن را آبى متعفّن و لقمه اى گلوگیر مى داند; بلکه وسیله اى براى احقاق حق و اجراى عدالت و یا دفع باطل مى دانست.

ولى هنگامى که مى بیند این قیام به این هدف منتهى نمى شود، بلکه ایجاد خلاف میان صفوف مسلمین مى کند و ممکن است منافقان که منتظر بودند از آب گِل آلود ماهى بگیرند، برخیزند و اساس اسلام را به خطر بیندازند، چاره اى جز سکوت نمى بیند.

«ابن ابى الحدید» مى گوید: روایت شده است که روزى «فاطمه»(علیها السلام) امام را به قیام ترغیب کرد و در همان حال صداى مؤذّن برخاست (اَشْهَدُ اَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللهِ) امام رو به همسر گرامیش فاطمه کرد، فرمود: «اَیَسُرُّکِ زَوالُ هذَا النِّداءِ مِنَ الاَرْضِ; آیا دوست دارى این صدا از روى زمین برچیده شود»؟ عرض کرد: نه فرمود: پس مطلب همان است که من مى گویم (باید سکوت و تحمّل کرد).

از همه اینها گذشته هر کار ـ مخصوصاً قیامهاى مهم اجتماعى سیاسى ـ نیاز به فراهم شدن شرایط دارد و باید زمینه هاى آن فراهم گردد و در غیر این صورت نتیجه اى جز ناکامى و شکست و اتلاف نیروها نخواهد داشت و مانند آن است که میوه نارسیده را از درخت بچینند یا بذر در شوره زار بریزند. امام که از این واقعیّتها با خبر بود، وظیفه الهى خود را در این دید که سکوت را بر قیام ترجیح دهد.